Hôm nay, ngày 28/6/2021, sản phẩm Hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ (HĐTL TPCP) kỳ hạn 10 năm chính thức đưa vào giao dịch và bù trừ, thanh toán. Đây là cột mốc đánh dấu dự phát triển của thị trường chứng khoán phái sinh (CKPS) sau gần 4 năm đi vào hoạt động.

4 năm qua, thị trường CKPS đã được nhà đầu tư đón nhận tích cực và có được sự tăng trưởng ấn tượng về nhiều mặt như giá trị giao dịch tăng 768 lần, giá trị thanh toán 165 lần, OI bình quân 151 lần, nhất là giai đoạn nửa đầu năm 2021 thị trường có diễn biến đặc biệt sôi động khi có tới hàng ngàn tài khoản giao dịch và ký quỹ được đăng ký mới mỗi ngày. Điều này cũng cho thấy tiềm năng phát triển của thị trường còn lớn, nhất là khi trong thời gian tới sẽ có nhiều sản phẩm phái sinh mới được đưa vào giao dịch phù hợp với lộ trình phát triển sản phẩm đã được cơ quan quản lý phê duyệt.

Theo Ông Dương Văn Thanh - Tổng Giám đốc VSD: Sau 2 năm chuẩn bị, để đảm bảo cho việc đưa sản phẩm HĐTL TPCP kỳ hạn 10 năm vào vận hành một cách an toàn thông suốt theo kế hoạch đề ra vào ngày 28/6/2021, VSD đã chủ động, tích cực triển khai các giải pháp, cụ thể: (i) phối hợp với UBCKNN, HNX để hoàn thiện khung pháp lý cho sản phẩm; (ii) tập trung xây dựng, hoàn thiện quy trình, quy chế hướng dẫn nghiệp vụ cho thành viên bù trừ (TVBT), Ngân hàng thanh toán; (iii) hoàn thiện hệ thống công nghệ thông tin với các tính năng đảm bảo đáp ứng yêu cầu xử lý bù trừ, thanh toán đối với các giao dịch của sản phẩm này. Bên cạnh đó, VSD đã phối hợp chặt chẽ với HNX và ngân hàng thanh toán Vietinbank hỗ trợ các thành viên bù trừ tiến hành các đợt kiểm thử tổng thể rà soát công tác chuẩn bị về mặt hệ thống trước khi đưa sản phẩm vào giao dịch. VSD tin tưởng rằng, việc đưa sản phẩm HĐTL TPCP kỳ hạn 10 năm vào giao dịch sẽ góp phần đa dạng hóa sản phẩm cho thị trường CKPS đồng thời bổ sung thêm công cụ phòng vệ rủi ro lãi suất ở dải kỳ hạn dài hơn cho nhà đầu tư, nhất là khối ngân hàng thương mại.

So với sản phẩm HĐTL TPCP kỳ hạn 5 năm đã ra đời, sản phẩm HĐTL TPCP 10 năm lần này có một số điểm khác biệt, cụ thể như sau:
Về thiết kế sản phẩm, các nội dung của HĐTL TPCP 10 năm tương tự như HĐTL TPCP 5 năm, ngoại trừ sự khác biệt về tài sản cơ sở (TPCP 10 năm thay cho 5 năm), tiêu chuẩn trái phiếu giao hàng (với kỳ hạn còn lại dài hơn là từ 8-11 năm) và thời gian thanh toán đáo hạn (diễn ra vào những ngày cuối của tháng cuối quý).
Về cơ chế giao dịch, tương tự như các sản phẩm phái sinh khác,nhà đầu tư có thể mở và đóng vị thế tại bất kỳ thời điểm nào trước khi sản phẩm đáo hạn hoặc nắm giữ vị thế cho đến khi đáo hạn..
Về đối tượng nhà đầu tư được phép tham gia giao dịch HĐTL TPCP 10 năm, do Luật chứng khoán 2019 đã mở rộng phạm vi nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp bao gồm các cá nhân đáp ứng yêu cầu về trình độ và tài chính theo quy định, vì vậyVSD đã đề xuất cơ quan quản lý cho phép nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp là cá nhân tham gia giao dịch HĐTL TPCP 10 năm với mức giới hạn vị thế bằng 30% mức giới hạn vị thế của nhà đầu tư chuyên nghiệp tổ chức. Sự tham gia của nhà đầu tư chuyên nghiệp cá nhân được kỳ vọng sẽ góp phần gia tăng tính thanh khoản cho sản phẩm này.
Về cơ chế bù trừ, thanh toán đối với HĐTL TPCP 10 năm thì về cơ bản cũng tương tự như đối với HĐTL TPCP 5 năm, cụ thể:
+ Về đăng ký thông tin tài khoản giao dịch, ký quỹ và bù trừ, thanh toán:
Nhà đầu tư có thể sử dụng tài khoản giao dịch và tài khoản ký quỹ đã đăng ký để giao dịch HĐTL chỉ số VN30, HĐTL TPCP 5 năm để giao dịch và thanh toán HĐTL TPCP 10 năm. Trong trường hợp chưa có tài khoản, nhà đầu tư có thể đăng ký tài khoản cho giao dịch và ký quỹ CKPS theo nguyên tắc tại mỗi thành viên giao dịch, nhà đầu tư được mở một tài khoản giao dịch, tại mỗi TVBT, nhà đầu tư được mở một tài khoản ký quỹ để phục vụ cho mục đích ký quỹ và thanh toán CKPS (đến nay đã có 22 Công ty chứng khoán được VSD chấp thuận làm TVBT, trong đó gồm 4 TVBT chung là SSI, VDS, BSC, ACBS và 16 TVBT trực tiếp là HSC, MBS, VCSC, VPS, KIS, MAS, VDSC, IBS, YSVN, VCBS, FPTS, KBSV, BOS, MBKE, PHS, TVSI, AIS, TVSC). Riêng đối với nhà đầu tư tổ chức là Ngân hàng thương mại (NHTM), chi nhánh ngân hàng nước ngoài, do hiện chưa có NHTM nào đăng ký làm TVBT của VSD nên để tham gia hoạt động giao dịch và bù trừ, thanh toán CKPS thì NHTM có thể đăng ký làm thành viên giao dịch đặc biệt của HNX để giao dịch HĐTL TPCP và thực hiện bù trừ, thanh toán qua một trong 04 TVBT chung nói trên hoặc mở tài khoản tại một TVBT bất kỳ để giao dịch, bù trừ thanh toán như một nhà đầu tư thông thường.
+ Về cơ chế ký quỹ
Về cơ bản, cơ chế ký quỹ do VSD áp dụng đối với sản phẩm HĐTL TPCP 10 năm cũng tương tự như đối với HĐTL TPCP 5 năm, theo đó dựa trên số lượng vị thế dự kiến giao dịch, nhà đầu tư sẽ nộp ký quỹ cho TVBT và TVBT nộp ký quỹ cho VSD trước khi nhận lệnh giao dịch của nhà đầu tư. Trong trường hợp nhà đầu tư nắm giữ vị thế để thanh toán thực hiện hợp đồngtheo hình thức chuyển giao vật chấtthì phải nộp ký quỹ đảm bảo thực hiện hợp đồng (DM) thay thế cho ký quỹ ban đầu trong khoảng thời gian từ sau ngày đáo hạn (E: Expiry date) cho đến ngày thực hiện việc thanh toán cuối cùng (E+3).
Tỷ lệ ký quỹ ban đầu và tỷ lệ ký quỹ đảm bảo thực hiện hợp đồng cụ thể áp dụng đối với nhà đầu tư sẽ do TVBT quyết định nhưng trên nguyên tắc đảm bảo không thấp hơn các tỷ lệ ký quỹ  tương ứng do VSD công bố. Hai loại tỷ lệ ký quỹ này sẽ được VSD tính toán và công bố tối thiểu là 02 ngày làm việc trước khi áp dụng, trong đó tỷ lệ ký quỹ ban đầu sẽ được VSD định kỳ đánh giá lại vào ngày 1, 10 và 20 hàng tháng để có sự điều chỉnh nếu cần thiết.
Tài sản được chấp thuận ký quỹ, theo quy định hiện hành, nhà đầu tư phải nộp ký quỹ 100% bằng tiền đối với ký quỹ ban đầu, riêng đối với ký quỹ DM, nhà đầu tư bên mua nộp ký quỹ bằng tiền, nhà đầu tư bên bán có thể nộp ký quỹ bằng tiền hoặc chứng khoán là TPCP nằm trong danh sách trái phiếu có thể chuyển giao (mỗi mã hợp đồng của HĐTL TPCP sẽ có một danh mục TPCP có thể chuyển giao, được VSD phối hợp với HNX xác định và công bố trước khi đưa mã hợp đồng đó vào giao dịch).
+ Về cơ chế bù trừ, thanh toán
Tương tự như HĐTL TPCP 5 năm, hoạt động bù trừ, thanh toán đối với HĐTL TPCP 10 năm sẽ bao gồm 2 loại là thanh toán lãi/lỗ vị thế hàng ngày và thanh toán đáo hạntheo hình thức chuyển giao vật chất.  Theo Quy chế của VSD, việc thanh toán đáo hạn HĐTL TPCP nói chung sẽ được thực hiện theo chu kỳ E+3, trong đó nhà đầu tư bên bán có trách nhiệm chuyển giao trái phiếu và được thanh toán tiền, nhà đầu tư bên mua có trách nhiệm thanh toán tiền và được nhận trái phiếu.
Do đặc thù của HĐTL TPCP là thanh toán theo hình thức chuyển giao vật chất nên nhà đầu tư khi tham gia vào quá trình thanh toán HĐTL TPCP cần lưu ý trong trường hợp không có kế hoạch nắm giữ vị thế đến khi HĐ đáo hạn đểtham gia vào hoạt động thanh toán cuối cùng HĐTL TPCP thì cần theo dõi và kịp thời tiến hành mở vị thế đối nghịch để đóng vị thế trước khi kết thúc phiên giao dịch của ngày giao dịch cuối cùng.
Trong trường hợp tham gia vào quá trình thanh toán chuyển giao, trong ngày đáo hạn, sau khi kết thúc giao dịch, nhà đầu tư bên mua có trách nhiệm chứng minh khả năng thanh toán tiền và nhà đầu tư bên bán có trách nhiệm chứng minh khả năng thanh toán chuyển giao TPCP. Trong trường hợp không chứng minh được khả năng thanh toán tiền, vị thế của nhà đầu tư bên mua sẽ được chuyển sang tài khoản của nhà đầu tư có vị thế đối ứng để đóng vị thế bắt buộc và thanh toán bằng tiền (bồi thường) cho nhà đầu tư đối ứng đó. Nhà đầu tư bên bán được phép tiếp tục vay, mua số lượng TPCP còn thiếu (nếu có) để đảm bảo đủ TPCP cho phân bổ vào ngày E+2 và thanh toán vào ngày E+3. Đối với các trường hợp tại ngày E+2 VSD thiếu TPCP để giao sẽ được chuyển sang thanh toán bằng tiền (bồi thường) theo Quy chế của VSD.
Do tất cả các trường hợp không đủ tiền để thanh toán, thiếu chứng khoán để chuyển giao đều phải bồi thường cho bên liên quan với số tiền không thấp hơn 5% giá trị thanh toán hợp đồng nên nhà đầu tư cần cân nhắc kỹ lưỡng trước khi tham giao dịch sản phẩm nàyđồng thời TVBT cần xây dựng quy trình vận hành, quản lý rủi ro chặt chẽ, thiết kế hợp đồng cần có cơ chế thường xuyên giám sát, đảm bảo khả năng thanh toán của khách hàng trước và trong giai đoạn thanh toán đáo hạn.